Extreme stress en je nervus vagus: van instinct tot veerkracht

Het is middernacht en krijg nog een visite. ‘Kom je dan naar huis?’, vraagt mijn vrouw. Ik heb de avond- en nacht dienst voor ons dorp op donderdagavond. Het is een herinnering uit de tijd voordat de huisartsenpost in 2000 van start ging. De melding gaat over iemand met plotseling heftige hoofdpijnen. Ik vertrek net bij een terminale patiënt, bij wie ik nog even voor de nacht ben binnengelopen. Aangekomen op het volgende adres tref ik een merkwaardige situatie aan. De aanwezige man, Joop, is heel opgewonden en in gesprek met zijn vriendin. Ik probeer helderheid te krijgen. Wat speelt er? Wie heeft mij waarom gebeld?

Vecht- en vluchtreflex

Joop vertelt een verward verhaal over zijn vader en heeft hoofdpijn. Plotseling roept zijn vriendin: ‘Nee Joop, niet doen’, terwijl hij met zijn hand op de rug op mij afkomt. Ik zie de schittering van een groot mes. Ik verstijf een seconde en handel vervolgens automatisch. Ik sla met mijn dokterstas Joop van mij af en krijg de tafel tussen hem en mij in. Joop valt mij met geheven mes aan. Ik gooi de tafel om tegen Joop, die daardoor zijn evenwicht verliest. Ik vlucht de deur uit. Thuisgekomen zit er al de volgende patiënt, met een ingescheurd oor. Ik ben nog helemaal verhit en realiseer me nauwelijks wat me is overkomen. Ik bel de politie.

Zonder na te denken kwam ik in de vecht- en vluchtmodus terecht. Het autonome zenuwstelsel reageerde sneller dan mijn brein bedacht kon hebben. De sympathicus schakelde zich zelf in op de stand: vechten en/of vluchten. Tegenwoordig weten dat we drie stress-systemen hebben. Als artsen dienen we te weten wat er fysiek in ons lijf gebeurt, als we onder stress staan. We ervaren stress met ons willekeurige zenuwstelsel, het brein, en vooral met onze autonome systemen, die geheel buiten onze wil zorgen dat ons lijf blijft functioneren, zoals de ademhaling.

Drie stress-systemen

Naast de sympathicus kennen we als autonome systemen de dorsale vagus en de ventrale vagus. De dorsale vagus is evolutionair het oudste systeem en reageert met bevriezen. De ventrale vagus is het jongste systeem, evolutionair pas 200 miljoen jaar oud, en zorgt voor contact en verbinding (‘samen staan we sterk’). Ik leerde tijdens mijn arts opleiding nog dat er twee autonome systemen zouden bestaan: de sympathicus en de parasympaticus. Dankzij het werk van de Amerikaanse neuropsychiater Stephen Porges weten we dat het autonome zenuwstelsel veel complexer in elkaar zit en uitgebreidere werkingsmechanismen heeft. Hierbij zijn de twee takken van de tiende hersenzenuw, de nervus vagus, ook wel de zwervende zenuw geheten, cruciaal. Deze zenuw loopt door heel ons lijf en verbindt verschillende organen en maakt dat we stress en angst, maar ook vreugde en verliefdheid in heel ons lichaam ervaren.

‘Activeer je nervus vagus’

Recent las ik het boek ‘Activeer je nervus vagus’ van dr. Luc Swinnen, een Vlaams expert op het gebied van stress en burn-out. Hij vertaalt nieuwe wetenschappelijke inzichten naar de dagelijkse praktijk. Terwijl het onderzoek naar het menselijke brein en ons autonome zenuwstelsel snel vordert, wordt de polyvagaal theorie al breed geaccepteerd en biedt verklaringen voor veel menselijk gedrag. Vooral de rol van de ventrale vagus geeft ons hele nieuwe inzichten. Deze ventrale vagustak verbindt je brein met je hart en je ademhaling. Dit gebeurt in samenwerking met vijf andere craniale, optische hersenzenuwen. De sympathicus en de dorsale vagus zijn steeds op zoek naar signalen van gevaar. De ventrale vagus is echter op zoek naar signalen van veiligheid en zorgt voor rust, groei, welzijn en veerkracht. Een groot deel van zijn boek gaat over het versterken van die ventrale vagus, en hoe beter om te gaan met de stress van de sympathicus en de dorsale vagus.

Natuurlijke behandelmethoden tegen stress

Luc Swinnen weet medische informatie zo te vertalen dat leken het makkelijk kunnen lezen en begrijpen. Zijn boek leest dan ook snel en blijft boeien. De kracht van dit boek schuilt in de verbinding die Swinnen maakt met al bekende informatie over diverse onderwerpen, waarin de polyvagaaltheorie achteraf een rol blijkt te spelen. Zo schreef de in 2011 overleden Franse psychiater dr. David Servan-Schreiber het boek ‘Uw Brein als Medicijn’ en introduceerde zeven natuurlijke behandelmethoden tegen stress, depressie en angst. Een voorbeeld van zo’n techniek is de hartcoherentie (La cohérence cardiaque expliquée par David Servan Schreiber, 2019), die je pas goed kunt begrijpen als je weet hoe de ventrale vagus werkt. Veel ademhalingstechnieken, maar ook de heilzame effecten van zingen, zen en meditatie berusten op de verbinding van de ventrale vagus met brein, hart, longen, stem en andere hersenzenuwen.

Technieken om in de ‘flow’ te komen

Mihaly Csikszentmihalyli beschreef in 1990 het begrip ‘Flow’ in zijn boek ‘Flow: Psychologie van de optimale ervaring’, als een mentale toestand waarbij je volledig opgaat in je bezigheden. Swinnen beschrijft nu hoe de vagale rem je kan helpen om vaker in de flow te komen, waardoor je vreugde, liefde en euforie kunt ervaren. Een apart hoofdstuk wijdt hij aan de effecten van trauma’s op de drie delen van ons autonome zenuwstelsel. Daarna beschrijft hij allerlei technieken om de dorsale vagus en de sympathicus te remmen en de ventrale vagus te versterken. Zo kun je je persoonlijke veerkracht optimaliseren.

Mijn aanvaller Joop werd ingesloten en ging later naar de PAAZ. Toen ik een week later de confrontatie met hem aanging bij de officier van justitie, vertelde Joop dat hij een daad had willen stellen vanuit zijn eigen motieven. Het was niet persoonlijk bedoeld geweest. Hij wist niet wie de waarnemend arts zou zijn. Na 25 jaar weet ik nog precies wat er gebeurde. Wat was het fijn dat we later op de huisartsenpost veel beter beschermd konden werken.

Bestelinformatie:

Activeer je nervus vagus, Luc Swinnen, Lannoo 22 Juni 2021, e-book € 13,99

Over Thieu Heijltjes

Thieu Heijltjes is oud-huisarts en was na zijn pensioen nog zes jaar actief als SCEN-arts. Hij is bestuurslid van het Toon Hermans Huis in Weert, een inloophuis voor mensen die met kanker worden geconfronteerd. Ook is hij actief als coach en teambegeleider. Bij MedischOndernemen schrijft hij recensies en reflecties over actuele thema’s in de huisartsenpraktijk. Lees meer van Thieu Heijltjes op zijn profielpagina.