Armoede uitgelegd: armoedestress leidt tot onnodig ziek zijn en jong sterven

In zijn eigen leven komt Tim ‘S Jongers vanuit armoede plotseling terecht in de wereld van de diploma’s. Hij is dan een zeldzame geslaagde ‘tunnelkruiper’, hij verhuisde in 2013 vanuit Vlaanderen naar Nederland voor de opleiding Management van de Publieke Sector en is inmiddels directeur van de Wiardi Beckman Stichting.

Geen huisarts en geen tandarts

Allerlei aspecten van armoede beschrijft ’S Jongers in ‘Armoede uitgelegd aan mensen met geld’. Hoe groot de relatie van armoede met gezondheid en ziekte is, had ik niet kunnen vermoeden. Als kind miste hij al de basisvoorzieningen van de gezondheidszorg: geen huisarts en geen tandarts. Dan te bedenken dat we nog geen vijftig jaar geleden in Nederland in een verzorgingsstaat leefden. Je hoefde je nauwelijks zorgen te maken over geld, want er was altijd wel het vangnet van de staat, de kerk of een charitatieve instelling. De overheid heeft zich intussen op veel gebieden teruggetrokken en je dient nu van alles zelf te regelen en dat het liefst digitaal. En als je daar fouten bij maakt, dien je te bewijzen dat je te goeder trouw was en dat je geen misbruik aan het maken was. En bij de verdenking op misbruik zijn de sancties niet mis.

Argwanende overheid

De oud-minister Henk Kamp (Sociale Zaken) werd recent verhoord door de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Hij introduceerde zijn strenge anti-fraudewet in 2012. Bij het verhoor vertelde hij dat hij dacht dat er veel misbruik was van de sociale voorzieningen. Een commissielid vroeg hem of dat bewezen was, omdat er dan een aanleiding zou zijn om daadwerkelijk strenger fraudebeleid te gaan voeren. Daar was geen sprake van, zo bleek, zijn ambtenaren hadden dit niet gevonden. Het misbruik bleek te gaan om een verwaarloosbaar klein percentage.

Ook de Raad van State had destijds twijfels bij het wetsvoorstel en schreef ‘er niet van te zijn overtuigd, dat de omvang van de fraude zodanig is toegenomen dat daarvoor een forse verzwaring van het sanctieregime nodig is.’ Toch introduceerde Kamp een keihard antifraudebeleid, omdat hij dacht rekening te moeten houden met 'gevoelens uit de samenleving', zo vertelde hij. Volgens de oud-minister waren veel mensen er van overtuigd dat er wel degelijk veel werd gesjoemeld.  Zo was er niet alleen meer sprake van een terugtrekkende overheid, maar ontstond ook  een argwanende en bestraffende overheid.

Voortdurende stress

Nederlanders met een kwetsbare maatschappelijke positie leven zeven jaar korter dan mensen met een theoretische opleiding en een hoog inkomen, en leven liefst vijftien jaar langer in minder goede gezondheid. ‘S Jongers maakt duidelijk waardoor dat komt: slechte leefomstandigheden en voortdurende armoedestress. Armoede is in onze wereld bijna voor eeuwig als je geboren wordt in een armoedig gezin. Als jong kind sta je dan al op een flinke achterstand qua mogelijkheden. De eerste duizend dagen van een kind bepalen de levenslange gezondheid. Als we echt de gezondheidsachterstand van armoedegezinnen weg willen werken, moeten we jonge gezinnen helpen. Dat blijken toevallig de toeslagenouders, die te maken kregen met het aangescherpte antifraudebeleid. Bovendien moest Kamp van zijn kabinet 180 miljoen euro bezuinigen op de sociale voorzieningen vanwege het nieuwe antifraudebeleid. Eind 2023 waren de totale verwachte kosten van de ‘Hersteloperatie Toeslagen’ inmiddels opgelopen tot ongeveer € 8 miljard. 

Fulltime job

In de jaren ‘60 en ‘70 was het nog mogelijk om door hard werken en studie uit het leven van armoede te komen. Tenminste als je geen tegenwind had. Maar dat is tegenwoordig heel moeilijk geworden. Tim ‘S Jongers schetst het leven in armoede als een fulltime job. Hij beschrijft zijn eigen pogingen om te ontsnappen aan de armoe, het steeds weer terugvallen in geldgebrek en hopeloosheid. En dan is er een vrouwelijke ‘punker’, die hem motiveert om dwars door de tunnel omhoog te kruipen naar het land van de dominante diplomabezitters, die de dienst uitmaken.

Sappig en meeslepend

Het boek is makkelijk leesbaar. Het blijft ondanks alle ellende sappig en meeslepend. Ik verbaasde mij over zijn vocabulaire. Hoe heeft hij de taal zo goed geleerd om zo overtuigend te kunnen schrijven? ‘S Jongers blijkt een bovenmatig begaafde jongen, die met zijn ervaringen met echte armoede veel kan bijdragen aan het beleid om te komen tot meer bestaanszekerheid. Zijn boek is een must voor politici, die niet alleen maar vanuit vooroordelen en zogenaamde ‘gevoelens uit de samenleving’ mogen denken, maar rationele beslissingen moeten nemen op basis van onderzoek en kennis. Maar dat gebeurt helaas zelden: zeker in de politiek winnen rationele argumenten het zelden van vooroordelen.

Eigen risico

Begin dit jaar schreef ik de blog ‘Stop met het eigen risico’. Op dat moment was de PVV daarvan nog een voorstander. Ik schreef dat met onderzoek inmiddels was bewezen dat het eigen risico niet leidt tot minder gebruik van de gezondheidszorg. Het is geen remgeld, maar een extra belasting, dat mensen in armoede dompelt. Bij het aantreden van het nieuwe kabinet vertelde Caroline van der Plas echter dat het niet mogelijk was om direct met het eigen risico te stoppen. Daarmee stoppen zou een sterke toename veroorzaken van het beroep dat mensen op de gezondheidszorg doen in Nederland. Daarmee kijkt ze niet naar de bewijzen.

Onnodig ziek zijn en jong sterven

We denken vaak dat we in een democratisch land leven, waarin iedereen kan meepraten. Een grote groep zonder diploma’s heeft echter niets in te brengen. Kijk hoe lang het duurde voordat de toeslagenouders werden gehoord. Tot en met de Hoge Raad luisterde men niet. Tegelijk blijkt een groeiende groep eens in de vier jaar een proteststem uit te brengen. Het is dan ook hoogste tijd om naar de ervaringen van mensen als Tim ‘S Jongers te luisteren, als we de talenten van een groot deel van onze bevolking niet willen verspillen. Laten we als artsen in Nederland stoppen met pappen en nathouden, maar durven te signaleren dat we in een systeem leven waarin grote groepen mensen leven in armoedestress en daardoor onnodig ziek zijn en jong sterven.

Meer informatie: Armoede uitgelegd aan mensen met geld - Tim 'S Jongers

Thieu Heijltjes

Thieu Heijltjes is oud-huisarts en was na zijn pensioen nog zes jaar actief als SCEN-arts. Hij is bestuurslid van het Toon Hermans Huis in Weert, een inloophuis voor mensen die met kanker worden geconfronteerd. Ook is hij actief als coach en teambegeleider. Bij MedischOndernemen schrijft hij recensies en reflecties over actuele thema’s in de huisartsenpraktijk. Lees ook: Co-Med deels failliet - wanneer gaat het grote samenklonteren in de huisartsenzorg beginnen?