‘In gezonde staat’: pandemieën bepaalden de geschiedenis - en mogelijk ook de toekomst
Simon Schama vertelt in het boek ‘In gezonde staat’ hoe de medische wetenschap van de achttiende eeuw tot begin twintigste eeuw de strijd met pandemieën is aangegaan. Voor wie meer wil weten over het verloop van deze grote pandemieën, is het boek mooie literatuur. ‘De nog steeds groeiende wereldbevolking, de hoge mate van onderlinge contacten en de intensieve veehouderij zullen vrijwel zeker leiden tot meer pandemieën’, schrijft Thieu Heijltjes, oud-huisarts.
Schama laat in ‘In gezonde staat’ aan de hand van verhalen van vijftien historische personen zien hoe wetenschappelijk pionierswerk het leven van velen heeft beïnvloed. Hoe die vroege wetenschappers het grote sterven van de stedelingen aan pokken, cholera, pest en malaria probeerden af te remmen. Maar ook hoe er vanuit de maatschappij weerstand ontstond tegen de vaak enige remedie: vaccinatie. En hoe ook toen de meest ongerijmde theorieën en ideeën ontstonden over de pandemie, over manieren om te behandelen en over de wetenschappers zelf. Deze laatsten moesten soms het vege lijf zien te redden als zij met cowboyverhalen verdacht waren gemaakt, terwijl ze uitsluitend zochten naar rationele antwoorden en oplossingen van de pandemie.
1,6 miljoen potentiële zoönotische virussen
De vergelijking met onze recente covid-19-pandemie dringt zich op. Op 5 maart 2020 schreef ik bij Medisch Ondernemen: Hoe covid-19 de wereld verovert. Toen hadden we in Nederland pas de eerste ziektegevallen. Ik beschrijf dan mijn hypothese aan de hand van de evolutionaire regels van ziektekiemen, zoals door de fysioloog Jared Diamond beschreven in zijn boek ‘Paarden, zwaarden en ziektekiemen’. Zijn gedachte is dat er zich steeds vanuit het dierenrijk ziektekiemen blijven ontwikkelen, die de oversteek naar de mens maken. Sinds deze eeuw zijn dat de corona-virussen. En tot nu toe is onze enige werkzame behandeling: vaccinatie. En dan zijn er nog 1,6 miljoen potentiële zoönotische virussen in de wereld.
Begin moderne geneeskunde
Voor wie meer wil weten over het verloop van deze grote pandemieën is het boek van Simon Schama mooie literatuur. Ook is het wel handig om biologie en scheikunde in het schoolpakket te hebben gehad om de rationele manier van denken van de eerste microbiologen te kunnen volgen. Daarbij gaat het over het begin van de moderne geneeskunde. Het idee van het bestaan van micro-organismen is nog jong. Het is mooi om te lezen hoe verwonderd de onderzoekers waren bij het zien van die micro-wereld in de primitieve microscopen. Ook ontstaan er ideeën over een soort immunologie van het menselijk lichaam. Ilja Metsnikov ontdekte de macrofagen, cellen die ontstekingspijn afremmen. Antistoffen kunnen nog niet worden aangetoond, maar worden experimenteel aannemelijk gemaakt. Dan is het zoeken naar een gerichte therapie. Hoe maak je vaccins? Hoe bewijs je de werkzaamheid? Door steeds te werken met een controlegroep, de veiligheid eerst uit te testen op dieren en daarna op de onderzoekers zelf.
Gruwelijke pandemieën
De beschreven pandemieën waren veel gruwelijker dan de covid-19-pandemie. Eind 2021 waren er ‘slechts’ 18 miljoen mensen wereldwijd overleden aan covid-19. Relatief weinig in vergelijking met de pokken, de cholera en de pest. Hele streken raakten ontvolkt, soms stierf 95% van een populatie en waren er geen mensen meer om de lijken te ruimen. Niemand begreep de oorzaak. De overheden waren vaak ten einde raad en smeekten de onderzoekers om een snelle oplossing. In Frankrijk was er de school van Adrien Proust en later van Louis Pasteur, die een vaccin tegen hondsdolheid had ontwikkeld.
Vanuit Duitsland ontdekte Robert Koch in 1883 de ‘kommabacillus’, de Vibrio cholerae, in de ingewanden van een choleraslachtoffer in Calcutta. Tegelijkertijd wilde de Brits-Indiase medische- en volksgezondheidswereld er niet aan dat dit de actieve ziekteverwekker zou zijn. Ondanks al deze tegenwerking ontwikkelde Waldemar Haffkine uit Odessa, een student van Ilja Metsnikov, in 1893 een werkzaam vaccin tegen cholera. Onderzoek werd veelal individueel verricht en gestructureerde samenwerking bestond vrijwel niet. Pas in 1948 volgde de oprichting van de World Health Organisation (WHO).
Vaccinatie in Azië
Nieuw voor mij was het al eeuwen bestaan van de ‘vaccinatiepraktijk’ in China, later in Perzië en in Noord Afrika. In China beschermden moeders hun kinderen tegen ziekten als pokken en de builenpest door ze in contact te brengen met pus van zieken. Door plaatselijk op het lichaam pus in te krassen in de huid of via de neus te inhaleren bleken deze kinderen een zekere mate van bescherming te hebben.
Ook grote islamitische samenlevingen hadden deze gewoonte, in weerwil van hun geestelijken. Zo beschermden zij hun kinderen. Na het doormaken van de pokken, restte als een kind het al overleefde, bijna altijd een ‘pokdalig’ gezicht. Daarmee waren dochters waardeloos op de huwelijksmarkt. Ook het verhaal dat de Schotse huisarts Edward Jenner als eerste vaccinatie tegen pokken toepaste, blijkt niet te kloppen, zo laat Schama zien. Al 22 jaar eerder vaccineerde een boer uit Dorset, Benjamin Jesty, zijn vrouw en twee zonen met koeienpokken.
Sappige geschiedenissen
Simon Schama is in zijn beschrijvingen zeer uitvoerig en lijkt er van te houden om een fraaie ‘couleur locale’ te scheppen. Soms kan hij ver uitweiden over politieke of militaire situaties. Maar dat maakt het boek voor iemand die in geschiedenis is geïnteresseerd, prettig leesbaar. Schama blijft immers de geschiedenisleraar, die de aandacht van zijn leerlingen weet te houden met een sappig verhaal. Tegelijkertijd is het boek fraai geïllustreerd met zwart-wit foto’s uit het fin-de siècle.
Waken voor cowboyverhalen
Terwijl dit boek terugkijkt naar een zich steeds herhalende geschiedenis, is het de plicht van de wetenschap om vooruit te kijken. De nog steeds groeiende wereldbevolking, de hoge mate van onderlinge contacten en de intensieve veehouderij op wereldschaal zullen vrijwel zeker leiden tot meer pandemieën. Aviaire Influenza (vogelgriep) is al aangetoond bij zoogdieren, zoals het rund en de mens, en kan tot ziekte en sterven leiden. Alleen de overdraagbaarheid heeft zich nog niet door mutaties ontwikkeld. Het is belangrijk dat de WHO en onze regeringen zich rationeel en wetenschappelijk verantwoord laten informeren en waakzaam moeten blijven voor cowboyverhalen.
Bestelinformatie:
- Simon Schama, In gezonde staat. Hoe pandemieën en vaccins de geschiedenis hebben bepaald, uitgeverij Atlas, 2023, ISBN: 9789045035628, € 34,99
Bij het thema van dit artikel betrokken organisaties
Meer artikelen met dit thema
Ron Haanschoten, fysiotherapeut en ondernemer: ‘De fysiotherapie staat er steeds beter voor’
23 mrt 2023 5 minReuse, reduce, refill: de slimme watertap van Aquablu is de trend van 2023 in de gezondheidszorg
14 mrt 2023 2 minZero-sugar, wel heel veel vitamines en mineralen. Met de duurzame water dispensers van Aquablu kunnen…
Reactie toevoegen