‘In gezonde staat’: pandemieën bepaalden de geschiedenis - en mogelijk ook de toekomst

dinsdag 1 oktober 2024
timer 5 min

Foto: Shutterstock

Simon Schama vertelt in het boek ‘In gezonde staat’ hoe de medische wetenschap van de achttiende eeuw tot begin twintigste eeuw de strijd met pandemieën is aangegaan. Voor wie meer wil weten over het verloop van deze grote pandemieën, is het boek mooie literatuur. ‘De nog steeds groeiende wereldbevolking, de hoge mate van onderlinge contacten en de intensieve veehouderij zullen vrijwel zeker leiden tot meer pandemieën’, schrijft Thieu Heijltjes, oud-huisarts.

Schama laat in ‘In gezonde staat’ aan de hand van verhalen van vijftien historische personen zien hoe wetenschappelijk pionierswerk het leven van velen heeft beïnvloed. Hoe die vroege wetenschappers het grote sterven van de stedelingen aan pokken, cholera, pest en malaria probeerden af te remmen. Maar ook hoe er vanuit de maatschappij weerstand ontstond tegen de vaak enige remedie: vaccinatie. En hoe ook toen de meest ongerijmde theorieën en ideeën ontstonden over de pandemie, over manieren om te behandelen en over de wetenschappers zelf. Deze laatsten moesten soms het vege lijf zien te redden als zij met cowboyverhalen verdacht waren gemaakt, terwijl ze uitsluitend zochten naar rationele antwoorden en oplossingen van de pandemie.

1,6 miljoen potentiële zoönotische virussen

De vergelijking met onze recente covid-19-pandemie dringt zich op. Op 5 maart 2020 schreef ik bij Medisch Ondernemen: Hoe covid-19 de wereld verovert. Toen hadden we in Nederland pas de eerste ziektegevallen. Ik beschrijf dan mijn hypothese aan de hand van de evolutionaire regels van ziektekiemen, zoals door de fysioloog Jared Diamond beschreven in zijn boek ‘Paarden, zwaarden en ziektekiemen’. Zijn gedachte is dat er zich steeds vanuit het dierenrijk ziektekiemen blijven ontwikkelen, die de oversteek naar de mens maken. Sinds deze eeuw zijn dat de corona-virussen. En tot nu toe is onze enige werkzame behandeling: vaccinatie. En dan zijn er nog 1,6 miljoen potentiële zoönotische virussen in de wereld.

Begin moderne geneeskunde

Voor wie meer wil weten over het verloop van deze grote pandemieën is het boek van Simon Schama mooie literatuur. Ook is het wel handig om biologie en scheikunde in het schoolpakket te hebben gehad om de rationele manier van denken van de eerste microbiologen te kunnen volgen. Daarbij gaat het over het begin van de moderne geneeskunde. Het idee van het bestaan van micro-organismen is nog jong. Het is mooi om te lezen hoe verwonderd de onderzoekers waren bij het zien van die micro-wereld in de primitieve microscopen. Ook ontstaan er ideeën over een soort immunologie van het menselijk lichaam. Ilja Metsnikov ontdekte de macrofagen, cellen die ontstekingspijn afremmen. Antistoffen kunnen nog niet worden aangetoond, maar worden experimenteel aannemelijk gemaakt. Dan is het zoeken naar een gerichte therapie. Hoe maak je vaccins? Hoe bewijs je de werkzaamheid? Door steeds te werken met een controlegroep, de veiligheid eerst uit te testen op dieren en daarna op de onderzoekers zelf.

Gruwelijke pandemieën

De beschreven pandemieën waren veel gruwelijker dan de covid-19-pandemie. Eind 2021 waren er ‘slechts’ 18 miljoen mensen wereldwijd overleden aan covid-19. Relatief weinig in vergelijking met de pokken, de cholera en de pest. Hele streken raakten ontvolkt, soms stierf 95% van een populatie en waren er geen mensen meer om de lijken te ruimen. Niemand begreep de oorzaak. De overheden waren vaak ten einde raad en smeekten de onderzoekers om een snelle oplossing. In Frankrijk was er de school van Adrien Proust en later van Louis Pasteur, die een vaccin tegen hondsdolheid had ontwikkeld.

Vanuit Duitsland ontdekte Robert Koch in 1883 de ‘kommabacillus’, de Vibrio cholerae, in de ingewanden van een choleraslachtoffer in Calcutta. Tegelijkertijd wilde de Brits-Indiase medische- en volksgezondheidswereld er niet aan dat dit de actieve ziekteverwekker zou zijn. Ondanks al deze tegenwerking ontwikkelde Waldemar Haffkine uit Odessa, een student van Ilja Metsnikov, in 1893 een werkzaam vaccin tegen cholera. Onderzoek werd veelal individueel verricht en gestructureerde samenwerking bestond vrijwel niet. Pas in 1948 volgde de oprichting van de World Health Organisation (WHO).

Cover: 'In gezonde staat'
Cover: 'In gezonde staat'

Vaccinatie in Azië

Nieuw voor mij was het al eeuwen bestaan van de ‘vaccinatiepraktijk’ in China, later in Perzië en in Noord Afrika. In China beschermden moeders hun kinderen tegen ziekten als pokken en de builenpest door ze in contact te brengen met pus van zieken. Door plaatselijk op het lichaam pus in te krassen in de huid of via de neus te inhaleren bleken deze kinderen een zekere mate van bescherming te hebben.

Ook grote islamitische samenlevingen hadden deze gewoonte, in weerwil van hun geestelijken. Zo beschermden zij hun kinderen. Na het doormaken van de pokken, restte als een kind het al overleefde, bijna altijd een ‘pokdalig’ gezicht. Daarmee waren dochters waardeloos op de huwelijksmarkt. Ook het verhaal dat de Schotse huisarts Edward Jenner als eerste vaccinatie tegen pokken toepaste, blijkt niet te kloppen, zo laat Schama zien. Al 22 jaar eerder vaccineerde een boer uit Dorset, Benjamin Jesty, zijn vrouw en twee zonen met koeienpokken.

Sappige geschiedenissen

Simon Schama is in zijn beschrijvingen zeer uitvoerig en lijkt er van te houden om een fraaie ‘couleur locale’ te scheppen. Soms kan hij ver uitweiden over politieke of militaire situaties. Maar dat maakt het boek voor iemand die in geschiedenis is geïnteresseerd, prettig leesbaar. Schama blijft immers de geschiedenisleraar, die de aandacht van zijn leerlingen weet te houden met een sappig verhaal. Tegelijkertijd is het boek fraai geïllustreerd met zwart-wit foto’s uit het fin-de siècle.

Waken voor cowboyverhalen

Terwijl dit boek terugkijkt naar een zich steeds herhalende geschiedenis, is het de plicht van de wetenschap om vooruit te kijken. De nog steeds groeiende wereldbevolking, de hoge mate van onderlinge contacten en de intensieve veehouderij op wereldschaal zullen vrijwel zeker leiden tot meer pandemieën. Aviaire Influenza (vogelgriep) is al aangetoond bij zoogdieren, zoals het rund en de mens, en kan tot ziekte en sterven leiden. Alleen de overdraagbaarheid heeft zich nog niet door mutaties ontwikkeld. Het is belangrijk dat de WHO en onze regeringen zich rationeel en wetenschappelijk verantwoord laten informeren en waakzaam moeten blijven voor cowboyverhalen.

Bestelinformatie:

Reactie toevoegen

Beperkte HTML

  • Toegelaten HTML-tags: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd> <h2 id> <h3 id> <h4 id> <h5 id> <h6 id>
  • Regels en alinea's worden automatisch gesplitst.
  • Web- en e-mailadressen worden automatisch naar links omgezet.
  • Lazy-loading is enabled for both <img> and <iframe> tags. If you want certain elements skip lazy-loading, add no-b-lazy class name.

Meer artikelen met dit thema

Dental Expo mikt op balans tussen klinische kant en ‘human factor’

7 jul 2022 timer3 min
De tiende editie van Dental Expo vindt dit jaar plaats op 27, 28 en 29 oktober in de RAI Amsterdam. ‘Het is dé…
Lees verder »

Vakbeurs Dental Expo zet 'mens achter de functie' in de schijnwerpers

9 jun 2022 timer4 min
Dental Expo, de vakbeurs voor de totale mondzorg in RAI Amsterdam, vindt dit jaar plaats op 27, 28 en 29 oktober.…
Lees verder »
 Stan Geurts www.dehulpdokter.nl
mic_external_onInterview

Stan Geurts over De Hulpdokter: ‘Minder second opinions, meer therapietrouw en een efficiëntere gang door de zorg’

2 jun 2022 timer5 min
Arts Stan Geurts nam het initiatief tot De Hulpdokter, een online platform waarmee patiënten extra begeleiding…
Lees verder »
mic_external_onInterview

Jan-Erik de Wildt over het initiatief Familiedokters: ‘We zorgen voor families, maar voor praktijkhouders zijn we ook familie’

3 mrt 2022 timer5 min
Familiedokters, een nieuwe huisartsenorganisatie in zuidwest Nederland, is een initiatief van de huisartsen Jasper…
Lees verder »
flash_onNieuws

Raad van Advies MedischOndernemen: ‘Deel kennis over innovaties, samenwerking en goede praktijkvoorbeelden’

3 mrt 2022 timer6 min
Wat zijn de belangrijkste trends en innovaties in de eerste lijn en in uw beroepsgroep? Met welke factoren en…
Lees verder »

‘Second opinion light’: verhoogt de kwaliteit van zorg en verlaagt de zorgkosten

2 mrt 2022 timer5 min
Een light variant van de second opinion zal naar verwachting de behoefte vervullen van de meeste patiënten die een…
Lees verder »

Tandarts Frank Hertog investeert in vernieuwing met de QuickSleeper: ‘Als je pijnloos wilt behandelen, moet je dat ook doen’

17 feb 2022 timer5 min
Tandarts Frank Hertog traint tandartsen bij het werken met de QuickSleeper. Dit is een instrument om te verdoven…
Lees verder »
Alexander Tolmeijer, praktijkhouder en eigenaar van adviesbureau Dentiva (Foto: Martin Hols)
mic_external_onInterview

Tandarts Alexander Tolmeijer: ‘Blijf jezelf continu ontwikkelen, daar ben je nooit klaar mee’

25 jan 2022 timer5 min

‘Het vak wordt steeds ingewikkelder. Dat maakt dat medewerkers niet gemakkelijk te vervangen zijn’, verklaart…

Lees verder »