'Klimaatpsycholoog' en bosbouwer Jaap van der Stel: ‘Bewustzijn van klimaatproblemen bij professionals kantelt nu’

Jaap van der Stel, emeritus-lector geestelijke gezondheidszorg, is actief bij het platform Klimaatpsychologie en bezig een bos aan te planten in Drenthe. Van der Stel bestudeert niet alleen de effecten van klimaatverandering op de individuele psyche, maar ook de veerkracht van individuen, groepen en gemeenschappen. ‘De grote psychische effecten van klimaatverandering moeten nog komen.’

Jaap van der Stel: ‘Klimaatpsychologie is nog geen vak op zich, maar een beweging die in Amerika en Engeland al langer bestond. Wetenschappers zijn daar bezig met de samenhang tussen klimaatverandering en psychologie en bijbehorende thema’s als veerkracht, psychische stress, duurzaam gedrag. De American Psychological Association heeft al jaren een werkgroep die over het klimaat debatteert en schrijft. Van hun kennis heb ik gebruik gemaakt bij mijn boek ‘Veerkracht bij klimaatverandering’ (2019). Ik keek toen wat de beroepsorganisaties van psychologen, artsen en verpleegkundigen hier al deden aan klimaat, maar daarover schreven ze op hun websites nog helemaal niet.’

Voor ‘Veerkracht bij klimaatverandering’ keek Van der Stel naar de twee hoofdstromingen in het klimaatdebat: mitigatie en adaptatie. ‘Bij mitigatie gaat het om het verlagen van de CO2-uitstoot, invoering van duurzame energie, de strijd tegen een fossiele energie. Bij adaptie proberen we om te gaan met de ontwikkelingen die zich nu eenmaal voordoen. Je kunt wel met de oorzaken aan de gang gaan, maar ook als nu helemaal geen CO2-uitstoot zou plaatsvinden, gaat de klimaatverandering toch door.’

Klimaatpsychologie en duurzaamheid

Naast zijn werk voor het platform Klimaatpsychologie is Jaap van der Stel (70) bezig met de aanleg van een bos van 10 hectare in Drenthe. ‘Als je met pensioen gaat, kun je heel hard werken’, verklaart hij zijn drukke bestaan als pensionado. Van der Stel is emeritus-lector geestelijke gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden, studeerde zelf andragologie en werkte als beleidsmedewerker en onderzoeker in de ggz. Hij schreef een scala aan boeken met uiteenlopende onderwerpen als psychische gezondheid, verslavingszorg, identiteit, herstel, groepsdynamica én recent over klimaatpsychologie. Zo is hij een van de auteurs van het boek ‘Klimaatpsychologie. Hoe psychologie bijdraagt aan een duurzaam leven’, dat in juni verschijnt.

Atleten onwel in Leiden

Van der Stel schetst de heftige gevolgen van klimaatverandering: hogere temperaturen, zeespiegelstijging, infectieziektes en de opkomst van exotische insecten. Terloops wijst hij op een ogenschijnlijk klein incident: de marathon in Leiden waarbij begin mei veel atleten onwel werden door de plotselinge warmte. ‘Het lichaam heeft zich na de winter nog niet aangepast aan de warmte, waardoor er adaptieve maatregelen nodig zijn, zoals vroeger op de ochtend starten met de marathon. Adaptatie op allerlei gebieden is dus nodig om met de klimaatverandering te leren omgaan.’

Code van Hippocrates uitgebreid

‘Het bewustzijn over klimaatproblemen bij professionals is nu aan het kantelen’, signaleert Vand er Stel. ‘De KNMG heeft pas vorig jaar de code van Hippocrates uitgebreid met de bepaling dat artsen zich ook bewust moeten zijn van klimaat- en milieuproblemen en de schade die dat oplevert voor mensen. Bij het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP) is recent een werkgroep over klimaat en psychologie gestart. De Hogeschool van Amsterdam en de Universiteit van Amsterdam hebben sinds vorig jaar een masteropleiding Klimaatpsychologie en gedrag.’

Waar zijn klimaatpsychologen zoal mee bezig?
‘Niemand is al formeel opgeleid als klimaatpsycholoog. Veel mensen werken gewoon in de zorg, als klinisch of gz -psycholoog. Of ze werken op de universiteit, vaak met een andere opdracht dan klimaat en psychologie. Verder zijn er ook psychologen werkzaam bij stichtingen die zich met duurzaamheid bezig houden, en bij gemeenten en overheden.’

Is ‘klimaatpsycholoog’ dus een activistische titel om de betrokkenheid bij het klimaat aan te geven?
‘Klimaatpsychologie onderscheidt zich van andere vakgebieden doordat er één kenmerk aan toegevoegd is: het is ook een beweging. Het is op de eerste plaats een wetenschap, waarbij je onderzoek kunt doen naar gedragsaspecten en de psyche en kunt kijken of interventies werken. Verder is het een praktijk, waarin mensen gedrag proberen te beïnvloeden en adviezen geven. Het derde kenmerk is dus dat het ook een beweging is. Dat betekent dat klimaatpsychologen zich organiseren, acties voeren en zich bij anderen aansluiten, niet alleen bij de stichting Klimaatpsychologie, ook bij de Groene Zorg Alliantie en Zorg voor Klimaat.’

Wat zijn de psychische effecten van klimaatverandering?
’De grote psychische effecten van klimaatverandering moeten in Nederland nog komen. Je kunt drie clusters van effecten onderscheiden. De eerste is het opvangen van mensen die zich heel veel zorgen maken over klimaatverandering. Mensen die er angstig over zijn, somber zijn, de moed in de  schoenen laten zakken, wanhopige  gevoelens koesteren, bijvoorbeeld over de toekomst van hun kinderen.’ Doorgaande zorgen en stress over het klimaat kunnen ook leiden tot somatische klachten. ‘We zien rondom de aardgasbevingen in Groningen dat er heel veel gezondheidsklachten ontstaan. In Loppersum kunnen heel veel huisartsen vertellen wat hun patiëntbestand heeft meegemaakt de afgelopen jaren: meer psychische klachten én fysieke klachten als hartklachten en obesitas.’

Daarnaast verwachten de klimaatpsychologen ook een toename van klachten bij kwetsbare groepen als gevolg van klimaatstress. ‘De verwachting is dat groepen als daklozen en mensen met ernstige psychische problemen meer klachten gaan ervaren. Kunnen ze zich beschermen tegen hitte? De medicatie werkt bij hitte vaak anders. Mensen met chronisch aandoeningen wonen vaak in de slechtste huizen.’ Ook zullen overgewaaide tropische ziekten meer slachtoffers eisen, is de verwachting. Van der Stel wijst op het oprukken van teken in het vroege voorjaar.

Welk recept is er dan voor de veerkracht?
Als andragoog kijkt Van der Stel niet alleen naar de individuele psychische gevolgen, maar ook naar de effecten voor gemeenschappen en de mogelijkheid tot collectieve verandering. ‘De psychologie is van oudsher erg op het individu gericht, maar bij veerkracht is ook de gemeenschap van belang. In dorpen bestaat bijvoorbeeld meer gemeenschapszin, waarbij mensen elkaar steunen bij problemen. In grote steden, waar de cohesie minder is, is het een grote opgave voor professionals om te kijken hoe mensen ook voor elkaar gaan zorgen.’

‘Wat goed werkt is het ontwikkelen van sociale steunsystemen; dat is vaak effectiever dan voorlichting geven. Voorlichting helpt bij veel groepen niet: de mensen die je wil bereiken, bereik je vaak niet. Veerkracht ontwikkel je door sociale steun te organiseren. Er zijn gemeenschappen die goed in staat zijn zichzelf te organiseren, denk aan de meanskip in Friesland en noaberschap in Overijssel. Maar er zijn ook genoeg buurten die niet als meer gemeenschap functioneren, zoals in delen van Amsterdam-Zuid waar veel expats wonen. Dan is het voor sociologen, psychologen, opbouwwerkers de kunst om met de mensen te bekijken: wat willen jullie in deze buurt?’

Sociale cohesie is belangrijk bij veerkracht?
‘Het gaat om veerkracht, weerbaarheid en wendbaarheid. Veerkracht betekent dat je terug kunt veren en dat veronderstelt ook weerbaarheid tegenover bedreigingen. Bij wendbaarheid is de vraag of je als gemeenschap cognitief in staat bent om een andere koers in te slaan. In de geschiedenis konden culturen zich niet altijd aan de omstandigheden aanpassen, waardoor ze weer verdwenen. Neem de Noormannen die zich ver voor Columbus in Canada vestigden, maar niet in staat waren zich aan te passen en ook weer vertrokken. Toen het klimaat veranderde pasten de Inuit, de lokale bewoners, wel hun gedrag aan, terwijl de Noormannen het niet volhielden. Zo hingen maatschappelijke veranderingen vaak samen met klimaatverandering. Sommige culturen pasten zich aan, andere gingen ten onder.’

Hebben wij in Nederland genoeg veerkracht, weerbaarheid en wendbaarheid om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen?
‘Ik schat dat op 50 -50%. De ene 50% is dat we kennis genoeg hebben, we hebben genoeg slimme mensen bij universiteiten en kennisinstituten. Je kunt zeggen dat we elke dag meer onderzoek hebben. Het probleem is natuurlijk of we in staat om samen te werken, consensus te vormen, nationaal en internationaal. Zijn we in staat om oorlogen te temperen? Gunnen we anderen op kleinere en grotere schaal ook iets?’

‘De andere 50% is dat de klimaatverandering wel heel snel gaat. Vorige week kwam een rapport uit van The Guardian, met interviews met klimaatwetenschappers en hun verwachtingen over de stijging van de temperatuur op aarde (What keeps the world’s top climate scientists up at night?). De meerderheid is buitengewoon somber over de ontwikkelingen die zij zien en de reacties van regeringen daarop. Hun enige hoop is dat jonge generaties het roer overnemen en stappen zetten in de klimaatadaptatie. In de nieuwe regeringsverklaring juicht de coalitie dat er sprake is van lastenverlichting, onder meer door het klimaatbeleid te temperen. Mijn kleinkinderen krijgen in de toekomst juist heel veel last van klimaatverandering.’

Hoe kijken klimaatpsychologen aan tegen die ontkenning van klimaatproblemen?
‘Dat het ligt er heel erg aan wie je spreekt. In het onderwijs zijn tegenwoordig al methodes om klimaatverandering ter sprake te brengen. Bijvoorbeeld hoe je in gesprek kunt gaan met leerlingen en diegenen die zeggen dat klimaatproblemen helemaal niet bestaan. Discussies op de sociale media zijn lastiger. Als mensen alleen maar zitten te jennen, is het beste ze te negeren. De vroegere weerman Gerrit Hiemstra postte vanuit het KNMI dagelijks berichten op sociale media, ging serieus op discussies in, maar werd uiteindelijk moedeloos omdat veel mensen alleen maar zaten te jennen. Hij is van Twitter afgegaan omdat het niet vol te houden bleek en plaatst zijn berichten nu op LinkedIn.’

‘Iemand als Caroline van der Plas moet niets hebben van mitigatie. Dan denk ik: dan praten we toch over adaptatie, want daarmee heb je ook al de helft van de problemen te pakken? Zelf lees ik een aantal agrarische bladen en daar las ik dat ook de meerderheid van de Nederlandse boeren zich zorgen maken over de klimaatverandering. Ze zien daarvan nu al de gevolgen: het voorjaar is veel te nat, waardoor ze pas heel laat kunnen poten. Dan volgt er de verdroging in de zomer en in het najaar hebben ze weer moeite om te oogsten, doordat alles te nat is. Ze zien dus dat ze minder uien van het land kunnen afhalen.’

Welke rol kunnen huisartsen spelen bij dit thema?
‘Huisartsen kunnen beginnen bij de verduurzaming van de huisartspraktijk. Dat betekent kijken of er minder plastic kan worden gebruikt of het gebouw wel goed geïsoleerd is. Hoe kun je de uitstoot van CO2 naar beneden krijgen? Hoe krijg je minder verspilling van grondstoffen? Kunnen we minder transportbewegingen maken? Kijk daarbij naar de ervaringen van De Groene Zorgalliantie en De Groene Huisarts.‘

‘Daarnaast kunnen huisartsen zich voorbereiden op de komst van die nieuwe groepen mensen, bijvoorbeeld de mensen met psychische problemen als gevolg van de klimaatproblemen. Verder kan klimaatverandering extra schade toebrengen bij groepen die al kwetsbaar zijn en zijn er nieuwe ziektes in opkomst. Huisartsen kunnen daarover een groot congres organiseren om de mogelijkheden tot verduurzaming en de gevolgen van klimaatproblemen te agenderen.’

U schrijft over klimaat en legt zelf een bos aan. Hoe kwam u ertoe zich zo in te zetten voor klimaat?
‘Ik schrijf niet alleen over klimaat, maar ook over thema’s als taal, perceptie en hersennetwerken. De aanleg van het bos op 10 hectare is een heel groot project. Het gebied is bijvoorbeeld te groot om er een voedselbos aan te leggen. Wij maken nu een voedselbos voor dieren, met een paar fruitbomen en veel loofbomen. We merkten dat er allerlei initiatieven ontstonden, zoals rond voedselbossen, het Land van Ons en de nieuwe Herenboeren. Ik vond niet elk initiatief even praktisch, of het ging me te langzaam. Toen ben ik het maar zelf gaan doen.’

Meer lezen?

• Klimaatpsychologie. Hoe psychologie bijdraagt aan een duurzaam leven. Redactie: Jaap van der Stel, Sara Wortelboer, Sara Helmink, Boom, juni 2024

• Veerkracht bij klimaatverandering. Behoud van gezondheid en welzijn, Jaap van der Stel, SWP, 2019

• Platform Stichting Klimaatpsychologie, De Groene Zorgalliantie, De Groene Huisarts, Zorg voor Klimaat, Netwerk Voedselbosbouw
• What keeps the world’s top climate scientists up at night?, The Guardian, mei 2024

Meer lezen in MedischOndernemen?

• Thema Duurzaamheid: een dossier met 30 artikelen

• ‘Groene huisarts’ Jessie Neffke benadrukt noodzaak ‘primaire preventie’: ‘Leefstijlziektes voorkomen essentieel voor houdbare zorg’, 29 mei 2024

• Janneke de Jong, Buitenfysiotherapeut: ‘Ik wil iets neerzetten dat een kleine footprint heeft’, 11 april 2024

• Huisarts Jessie Neffke over duurzame zorg: 'Iedereen worstelt met zijn idealisme en de tijd die het kost’, 4 mei 2023

• ‘Groenste huisarts’ Dennis Pot: ‘Het is gek dat ik in 2021 nog de eerste ben’, 20 mei 2021